Σε αυτό το μάθημα φοιτητές/τριες εισάγονται στη γλωσσολογία, τον κλάδο που έχει ως αντικείμενό του τη μελέτη των φυσικών γλωσσών, από τυπική και λειτουργική σκοπιά. Εξετάζονται η ιστορία και οι βασικές αρχές της σύγχρονης γλωσσολογίας και παρουσιάζονται τα βασικά επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης (φωνητική & φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία, πραγματολογία). Δεδομένου ότι επιχειρεί να καλύψει βασικές θεωρητικές ανάγκες εκκολαπτόμενων κοινωνικών επιστημόνων, το μάθημα εξετάζει όχι μόνο την τυπική (βλ. παραπάνω) αλλά και την κοινωνική και πολιτισμική πλευρά της γλώσσας (δηλ. τη λειτουργία της γλώσσας) επιχειρώντας, έτσι, μια σύνδεση της γλώσσας ως πανανθρώπινου (γνωσιακού) φαινομένου και της γλώσσας ως συγκεκριμένου επικοινωνιακού κώδικα (δηλαδή ως ιδιαίτερης, κοινωνικά τοποθετημένης πραγματικότητας και εμπειρίας) με κοινωνική και πολιτισμική συνάφεια –ενός κώδικα που έχει μελετηθεί ιστορικά από την ανθρωπολογία, ως πολυσυλλεκτική επιστήμη με πολλούς σπονδύλους, και τη γλωσσολογία ως αυτόνομη επιστήμη μετά τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα. Η πρώτη κατέδειξε από νωρίς την κοινωνική συνάφεια της γλώσσας ενώ η δεύτερη τη γνωσιακή της βάση. Το μάθημα αυτό επιχειρεί μια συνολική (ολιστική) προσέγγιση, η οποία για ευνόητους λόγους ακολουθεί την αντίστροφη πορεία: από τη γλωσσολογική δομική σκέψη και την εξειδίκευση των εργαλείων προκειμένου να γίνουν χρήσιμες γενικεύσεις με αξιοπρόσεκτο βαθμό προβλεψιμότητας (και, κατ’ επέκταση, θεωρητικοποίησης) στην ανθρωπολογική μερικότητα απολύτως συγκεκριμένων κοινοτήτων πρακτικής, η μελέτη των οποίων, ωστόσο, επιτρέπει εξίσου χρήσιμες γενικεύσεις για τη φύση του γλωσσικού φαινομένου από λειτουργική σκοπιά. Κομβικό σημείο για αυτή τη σύνδεση είναι οι γλωσσικές πράξεις, μέσω των οποίων επιχειρείται η συστηματική σύνδεση μεταξύ μορφής και λειτουργίας των γλωσσικών τύπων (από τους φθόγγους, τα μορφήματα και τις λέξεις στις φράσεις –και μέσω του θεωρητικού δημιουργήματος των «προτάσεων»– στο συνεχή λόγο (discours ή discourse) που είναι το κατ’ εξοχήν σημείο συνάντησης της γλωσσολογίας με τις κοινωνικές επιστήμες).
Θεματικές ενότητες
- Γλώσσα και γλωσσολογία
- Ο δομισμός του Ferdinad de Saussure
- Ο γενετισμός του Noam Chomsky
- Φωνητική και φωνολογία
- Μορφολογία και σύνταξη
- Σημασιολογία και πραγματολογία
- Η γλώσσα ως πράξη και πρακτική
- Δείξη και ενδεικτικότητα
- Κοινωνιογλωσσολογία: Γλώσσα και κοινωνία
- Ανθρωπογλωσσολογία: Γλώσσα και πολιτισμικές πρακτικές
- Γλωσσολογική έρευνα πεδίου: Επιλέγοντας φαινόμενα και μεθόδους
- Μελέτες περίπτωσης
Mαθησιακά Aποτελέσματα:Το μάθημα αυτό επιχειρεί μια συνολική (ολιστική) προσέγγιση του γλωσσικού φαινομένου εστιάζοντας, για πρακτικούς λόγους, στην ελληνική χωρίς να περιορίζεται σε αυτήν. Βασική του επιδίωξη είναι να εξοικειώσει φοιτήτριες/ές κοινωνικών επιστημών με τις γενικές αρχές της (δομικής και γενετικής) γλωσσολογίας και συγκεκριμένα: α) με την τυπική μελέτη του κάθε επιπέδου γλωσσικής ανάλυσης και β) με τη λειτουργική πλευρά της γλώσσας. Οι γνώσεις που αποκτούν οι εκπαιδευόμενοι/ες προάγουν την κατανόηση της γλώσσας ως σύνθετου φαινομένου με γνωσιακή και κοινωνική βάση, ενώ οι σχετικές δεξιότητες τους επιτρέπουν να αναλύουν γλωσσικά φαινόμενα διαφόρων επιπέδων με συστηματικό τρόπο. Απώτερος στόχος είναι η προετοιμασία επιστημόνων για το σύνθετο έργο που επιχειρούν οι σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες: την αγκίστρωση των κοινωνικών φαινομένων στην έννοια του λόγου (discours). Ωστόσο, δεδομένου ότι ο φουκωικός λόγος/discours δεν μπορεί παρά να έπεται του λόγου/parole όπως τον εννοεί ο de Saussure, σε αυτό το μάθημα ακολουθείται ο δρόμος της ιστορικής συνέχειας: το πρώτο μέρος του μαθήματος καταδεικνύει τη σημασία του δομισμού για την ανάλυση των γλωσσικών τύπων, ενώ παράλληλα ασκείται συστηματική κριτική στη μερικότητα της δομικής προσέγγισής στο γλωσσικό φαινόμενο. Το δεύτερο μέρος του μαθήματος χρησιμοποιεί την πραγματολογική θεωρία των γλωσσικών πράξεων και της δείξης ως σημείο σύνδεσης της γλωσσικής μορφής με τη γλωσσική λειτουργία για να περάσει: α) από τους γλωσσικούς τύπους στις γλωσσικές σημασίες και β) από το parole του de Saussure ως παραγωγή λόγου ή γλωσσική χρήση στο discours του Foucault ως πρακτικές λόγου που συγκροτεί την κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα. Απώτερος στόχος του μαθήματος είναι η συνειδητοποίηση ότι το γλωσσικό τυπικό αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για την κριτική κατανόηση του Λόγου/discours.
Γενικές Ικανότητες:
· Αυτόνομη εργασία
· Ομαδική εργασία
· Προαγωγή της ελεύθερης, δημιουργικής και επαγωγικής σκέψης
· Σεβασμός στη διαφορετικότητα και στην πολυπολιτισμικότητα
· Επίδειξη κοινωνικής, επαγγελματικής και ηθικής υπευθυνότητας και ευαισθησίας σε θέματα φύλου
α) Εγχειρίδια του μαθήματος (επιλογή δύο έργων)
- Λεκάκου, Μ. & Ν. Τοπιντζή (επιμ.). 2022. Εισαγωγή στη γλωσσολογία: Θεμελιώσεις έννοιες και βασικοί κλάδοι με έμφαση στην ελληνική γλώσσα. Αθήνα: Gutenberg.
- Γαβριηλίδου, Ζ., Φλιάτουρας, Α. & Μ. Μητσιάκη. 2022. 100 βασικές έννοιες για τη γλωσσολογία. Αθήνα: Gutenberg.
- Γούτσος, Δ. & Σ. Μπέλλα (επιμ.). 2022. Κοινωνιογλωσσολογία. Αθήνα: Gutenberg.
- Κανάκης, Κ. 2007. Εισαγωγή στην πραγματολογία: Γνωστικές και κοινωνικές όψεις της γλωσσικής χρήσης. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
- Παναγιωτίδης, Φ. 2023. Μεταξύ νόηση και φωνής: Εισαγωγή στη γλωσσική θεωρία. Αθήνα: Νήσος.
α) Συμπληρωματική βιβλιογραφία
- Αρχάκης, Α. & Μ. Κονδύλη. 2011. Εισαγωγή σε ζητήματα κοινωνιογλωσσολογίας. 3η έκδοση. Αθήνα: Νήσος.
- Γούτσος, Δ. 2012. Γλώσσα: Κείμενο, ποικιλία, σύστημα. Αθήνα: Κριτική.Γεωργαλίδου, Μ., Σηφιανού, Μ. & Β. Τσάκωνα (επιμ.). 2014. Ανάλυση λόγου: Θεωρία και εφαρμογές. Αθήνα: Νήσος.
- Brown, G. & Yule, G. 1983. Discourse Analysis. Cambridge: Cambridge
- Holmes, J. 2016/1992. Εισαγωγή στην κοινωνιογλωσσολογία. Αθήνα: Πατάκης.
- Lyons, John. 1995. Εισαγωγή στη γλωσσολογία. Αθήνα: Πατάκης.
- Lyons, J. 2002. Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία. Μτρφ. Ά Αναστασιάδη-Συμεωνίδη, Α. Ευθυμίου, Ζ. Γαβριηλίδου. Αθήνα: Μεταίχμιο.
- Mounin, G. 1994. Κλειδιά για τη γλωσσολογία. Μτρφ. Ά Αναστασιάδη-Συμεωνίδη. 3η έκδοση. Αθήνα: μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ).
- Παναγιωτίδης, Φ. 2013. Μίλα μου για γλώσσα: Μικρή εισαγωγή στη γλωσσολογία. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
- Παυλίδου, Θ.-Σ. 2005 [1997]. Επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης: Παραδόσεις του μαθήματος Γενική Γλωσσολογία ΙΙ στο τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.
- Robins, R. H. 1989. Σύντομη ιστορία της γλωσσολογίας. Μτφρ. Α. Μουδοπούλου. Αθήνα; Νεφέλη.
- Ντε Σωσσύρ, Φ. 1979. Μαθήματα γενικής γλωσσολογίας. Μτφρ. Φ. Αποστολόπουλος. Αθήνα: Παπαζήσης.
- Τσιτσιπής, Λ. 1998. Εισαγωγή στην ανθρωπολογία της γλώσσας. Αθήνα: Gutenberg.
- Τσιτσιπής, Λ. 2005. Από τη γλώσσα ως αντικείμενο στη γλώσσα ως πράξη. Αθήνα: Νήσος.
- Φιλιππάκη-Warburton, Ει. 1995. Εισαγωγή στη θεωρητική γλωσσολογία. Αθήνα: Νεφέλη.
- Φρόμκιν, Β., Ρ. Ρόντμαν, & Ν. Χάιμς. 2008. Εισαγωγή στη μελέτη της γλώσσας. Μτφρ. Έ. Βάζου, Γ. Ξυδόπουλος, Φ. Παπαδοπούλου, Α. Τσαγγαλίδης. Επιμ. Γ. Ξυδόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
- Yule, G. 2006. Πραγματολογία. Μετάφραση: Α. Αλβανούδη & Χ. Καπελλίδη. Επιμέλεια: Θ.-Σ. Παυλίδου. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].
Συναφή επιστημονικά περιοδικά:
- Language
- Language in Society
- Sociolinguistics
- Annual Review of Anthropology
- Journal of Linguistic Anthropology
- Journal of Pragmatics
- Pragmatics
