Η ιδέα της προόδου, σύμφωνα με την οποία η ιστορία αποτελεί μια ενιαία εξελικτική πορεία κατά την οποία η ανθρωπότητα στο σύνολό της μεταβαίνει σε μια ολοένα καλύτερη κατάσταση, έχει θεωρηθεί ως μία από τις καταστατικές ιδέες της νεωτερικότητας και της αυτοκατανόησής της. Στο σεμινάριο αυτό, θα επιδιώξουμε να φωτίσουμε και να κατανοήσουμε τις συστατικές πτυχές τής εν λόγω ιδέας, και παράλληλα θα εξετάσουμε τις επιφυλάξεις και τις κριτικές που διατυπώθηκαν ως προς αυτήν, εστιάζοντας σε ορισμένους σημαντικούς στοχαστές, από τον 18ο μέχρι και τον 20ο αιώνα (βλ. παρακάτω). Τα καθοδηγητικά μας ερωτήματα θα είναι τα ακόλουθα: Ποιες είναι οι προϋποθέσεις για την ανάδυση αυτής της σύλληψης της ιστορίας ως προόδου; Ποια αντίληψη περί του παρόντος και της σχέσης του τόσο με το παρελθόν όσο και με το μέλλον εμπεριέχεται σε αυτή την σύλληψη; Ποιοι είναι εκείνοι οι παράγοντες (κοινωνικοί, πολιτικοί, οικονομικοί, ιδεολογικοί, τεχνολογικοί ή άλλοι) τους οποίους οι εν λόγω στοχαστές θεωρούν ως προωστήριες δυνάμεις αλλά και ενδείξεις της προόδου; Ποιο περιεχόμενο δίνουν οι στοχαστές που θεματοποίησαν την ιστορία ως πρόοδο στην «καλύτερη κατάσταση» προς την οποία θεωρούν ότι πορεύεται η ανθρωπότητα; Συλλαμβάνουν αυτοί οι στοχαστές την προοδευτική αυτή πορεία ως ευθύγραμμη και/ή συνεχή, χωρίς παύσεις και ενδεχόμενα πισωγυρίσματα, ή αφήνουν περιθώριο για την ύπαρξη τέτοιων φαινομένων -και, αν ναι, τότε πώς αυτά ενσωματώνονται στην πρόοδο; Ποιον ρόλο αποδίδουν στο «κακό» (στους πολέμους, στις αδικίες, στον ανθρώπινο πόνο του παρελθόντος) στο πλαίσιο αυτής της σύλληψης; Ποιον ρόλο και ποια θέση, τόσο αναφορικά με το παρελθόν όσο και αναφορικά με το παρόν και το μέλλον, αποδίδουν στους μη Δυτικούς λαούς και πολιτισμούς; Θεωρούν ότι αυτή η προοδευτική πορεία της ανθρωπότητας διέπεται από νόμους και οδεύει προς κάποιο τέλος, δηλαδή προς την ολοκλήρωσή της, η οποία και θα σηματοδοτήσει την πραγμάτωση του σκοπού της ιστορίας; Ανάλογα ερωτήματα θα μας καθοδηγήσουν και κατά τη μελέτη των στοχαστών που αμφισβητούν την ορθότητα της σύλληψης της ιστορίας ως προόδου: Από ποια σκοπιά και με ποια επιχειρήματα την αμφισβητούν; Ποια προβλήματα αυτής της σύλληψης αναδεικνύουν; Πώς προτείνουν να σκεφτούμε την ιστορία, αν όχι ως πρόοδο (για παράδειγμα, υπό το πρίσμα της παρακμής ή της επανάληψης); Και ποια μπορεί να είναι τα προβλήματα που έχουν αυτές τους οι προτάσεις;
Θεματικές ενότητες (σε παρένθεση η αντίστοιχη εβδομάδα)
1. Η ιδέα της προόδου ως μια νέα σύλληψη της σχέσης μεταξύ χώρου εμπειρίας και ορίζοντα προσδοκίας. Ιστορική επισκόπηση και καθοδηγητικά ερωτήματα (1).
2. Η συζήτηση περί προόδου κατά τον 18ο αιώνα: Τυργκό, Κοντορσέ, Καντ και Ρουσσώ (2-5).
3. Από τη διαλεκτική της ιστορίας στην κριτική της νεωτερικότητας: Χέγκελ, Μαρξ, Νίτσε (5-8).
4. Η κριτική της ιδέας της προόδου πριν και μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο: Σορέλ, Μπένγιαμιν (8-10).
5. Η ιδέα της προόδου μετά το Άουσβιτς: Αντόρνο. Ανακεφαλαίωση, συμπεράσματα (11-12).
Στη συνάντηση της τελευταίας εβδομάδας (13) οι φοιτητές/τριες παρουσιάζουν προφορικά το προσχέδιο της τελικής τους εργασίας.
Mαθησιακά Aποτελέσματα:
Με την ολοκλήρωση του μαθήματος, οι φοιτητές/τριες θα πρέπει είναι σε θέση να ανασυγκροτούν τις κύριες πτυχές των περί προόδου θεωριών των στοχαστών που μελετήθηκαν κατά τη διάρκεια του εξαμήνου (βλ. παρακάτω), να συζητούν τις προϋποθέσεις και τα προβλήματά τους, και να καταδεικνύουν τις μεταξύ τους συγκλίσεις και αποκλίσεις. Επίσης, θα πρέπει να είναι σε θέση να παρουσιάζουν σε αδρές γραμμές τις αλλαγές στην προσέγγιση της ιστορίας ως προόδου που συντελέστηκαν από τον 18ο μέχρι τον 20ο αιώνα καθώς και να επιχειρηματολογούν σχετικά με τους λόγους αυτών των αλλαγών. Τέλος, να είναι σε θέση να πραγματεύονται με τους ίδιους τρόπους τις θεωρίες εκείνες στο πλαίσιο των οποίων αμφισβητήθηκε ή απορρίφθηκε η σύλληψη της ιστορίας ως προόδου.
Γενικές Ικανότητες:
- Προαγωγή της ελεύθερης, δημιουργικής και επαγωγικής σκέψης.
- Παραγωγή νέων ερευνητικών ιδεών.
- Ομαδική εργασία.
- Αυτόνομη εργασία.
- – T. W. Adorno, «Spengler today», Zeitschrift für Sozialforschung, 9(2), 1941, σ. 305-325.
- -T. W. Adorno, M. Horkheimer, Διαλεκτική του Διαφωτισμού, μτφρ. Λ. Αναγνώστου, επιμ. Κ. Ψυχοπαίδης, Νήσος, Αθήνα 1996.
- -T. W. Adorno, Minima Moralia. Στοχασμοί μέσα από τη φθαρμένη ζωή, μτφρ. Λ. Αναγνώστου, προλ. Δ. Μαρκής, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 22000.
- – T. W. Adorno, «Progress», στου ιδίου Critical Models Interventions and Catchwords, μτφρ. Henry W. Pickford, Columbia University Press, Νέα Υόρκη 2005, σ. 143-160.
- – Φ. Βάκη, Η πρόοδος στον Διαφωτισμό. Πρόσωπα και προσωπεία, Ευρασία, Αθήνα 2012.
- -W. Benjamin, «Για την έννοια της ιστορίας», στο Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου, Είκοσι χρόνια, μτφρ. Γ. Φαράκλας, Α. Μπαλτάς, Νήσος, Αθήνα 2012.
- -W. Benjamin, Η «Δεσμίδα Ν» της Εργασίας περί στοών. Γνωσιοθεωρητικά, Θεωρία της προόδου, μτφρ.-εισ. M. Αθανασάκης, επιμ.-επίμ. Γ. Κουζέλης, Νήσος, Αθήνα 2021.
- -J. B. Bury, The Idea of Progress. An Inquiry into its Origin and Growth, Dovers Pub., 1960. https://www.gutenberg.org/files/4557/4557-h/4557-h.htm
- -Ι. Kant, Ιδέα μιας γενικής ιστορίας με πρίσμα κοσμοπολιτικό, στο του ιδίου Δοκίμια, εισ.-μτφρ.-σχόλια Ε.Π. Παπανούτσος, Δωδώνη, Αθήνα 1971.
- -Ι. Kant, «Απάντηση στο ερώτημα: Τί είναι διαφωτισμός;», στο Mendelssohn, Kant, Hamann et al., Τι είναι διαφωτισμός, μτφρ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Κριτική, Αθήνα 1987.
- -Ι. Kant, Η διένεξη των Σχολών, μτφρ.-εισ.-επιμ. Θ. Γκιούρας, Σαββάλας, Αθήνα 2004.
- -Condorcet, Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος, μτφρ. Ν. Χαρδαλιά, επιμ. Χρ. Αυλάμη, Πόλις, Αθήνα 2006.
- – R. Koselleck, Futures Past. On the Semantics of Historical Time, μτφρ. Keith Tribe, Columbia University Press, Νέα Υόρκη 2004.
- – R. Koselleck, The Practice of Conceptual History. Timing History, Spacing Concepts, μτφρ. Todd Samuel Presner et. al., Stanford University Press, Στάνφορντ 2002.
- -Κ. Löwith, Το νόημα της ιστορίας, μτφρ. Γ. Λυκιαρδόπουλος, Μ. Μαρκίδης, Γνώση, Αθήνα 2008.
- -K. Marx, Fr. Engels, Η γερμανική ιδεολογία, μτφρ.-επιμ. Κ. Φιλίνης, Gutenberg, Αθήνα 1997
- –Κ. Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840. Μια ανθολογία, επιλ.-μτφρ. Θ. Γκιούρας, επιμ. Θ. Γκιούρας, Θ. Νουτσόπουλος, Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2014
- -J.-J. Rousseau, Λόγος περί επιστημών και τεχνών, μτφρ. Τ. Μπέτζελος, εισ.-υπόμν. Α. Στυλιανού, Νήσος, Αθήνα 2012
- -J.-J. Rousseau, Πραγματεία περί της καταγωγής και των θεμελίων της ανισότητας ανάμεσα στους ανθρώπους, μτφρ. Μ. Αλεξίου-Καναγκίνη, Σύγχρονη εποχή, Αθήνα 1992.
- -Fr. Nietzsche, Γενεαλογία της ηθικής, μτφρ. Ζ. Σαρίκας, Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2005.
- -Fr. Nietzsche, Ιστορία και ζωή, μτφρ. Ν. Σκουτερόπουλος, Γνώση 1988.
- -G. Sorel, Οι ψευδαισθήσεις της προόδου, μτφρ. Φ. Παπαδοπούλου, Γνώση, Αθήνα 1990.
- – G. W. F. Hegel, Ο Λόγος στην ιστορία. Εισαγωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας, μτφρ.-προλ.-σχόλια Π. Θανασάς, Μεταίχμιο, Αθήνα 2006.
- -Α. Χρύσης, Φιλοσοφία της ιστορίας. Από τους αρχαίους στον Μαρξ, Κριτική, Αθήνα 2004.
Συναφή επιστημονικά περιοδικά:
- History and Theory. Studies in the Philosophy of History
- Journal of the History of Ideas
- Philosophy and Social Criticism
- Αξιολογικά
