Η ‘κρίση’ και η ‘κριτική’ αναγνωρίζονται ως έννοιες καταστατικές της αυτοκατανόησης της νεωτερικότητας τόσο στο πεδίο της φιλοσοφίας όσο και σε εκείνο της ιστορίας. Οι κοινωνικές και πολιτικές ουτοπίες, από την άλλη, επίσης αναγνωρίζονται ως σύμφυτες με τη νεωτερική συνείδηση, είτε ως ένα από τα ρεύματα σκέψης που, μαζί με τις θεωρίες του φυσικού δικαίου, αρδεύουν το νεωτερικό χειραφετικό αίτημα είτε ως προάγγελοι των κοινωνικών επιστημών και της κριτικής κοινωνικής θεωρίας είτε ως παράγοντες που συμβάλλουν στη χαρακτηριστική της νεωτερικότητας ολοένα και μεγαλύτερη αποσύνδεση του «ορίζοντα προσδοκίας» από τον «χώρο εμπειρίας».
Στόχος του μαθήματος είναι να αναδειχθεί ο ρόλος της ουτοπίας ως κριτικής που προκύπτει από τη διάγνωση μιας κρίσης της οποίας επιτάσσει την υπέρβαση, τόσο φέρνοντας στην επιφάνεια τις συνθήκες δυνατότητάς της όσο και προτείνοντας το λιγότερο ή περισσότερο σαφές σχεδίασμα μιας συμφιλιωμένης κοινωνίας. Στα πρώτα μαθήματα επιχειρείται η αποσαφήνιση των εννοιών της ‘κρίσης’ και της ‘κριτικής’ καθώς και της μεταξύ τους σχέσης, μέσα από τη μελέτη καίριων θεματοποιήσεών τους από τη νεότερη και σύγχρονη θεωρία (Καντ, Μαρξ, Μπένγιαμιν). Στη συνέχεια, μελετώνται κοινωνιοθεωρητικές και φιλοσοφικές αναλύσεις της ουτοπίας (Μαρξ, Μανχάιμ, Μπλοχ, Ρικέρ) καθώς και ουτοπικά έργα του 19ου αιώνα.
Θεματικές ενότητες
1. Κρίση, κριτική και πρόοδος στη νεότερη σκέψη
α) Ιστορική αναδρομή στην έννοια της κρίσης (με κύριο κείμενο αναφοράς το λήμμα «Crisis» των R. Koselleck και M. Richter)
β) Από την καντιανή φιλοσοφία της ιστορίας στην υλιστική αντίληψη της ιστορίας (Μαρξ)
γ) Β. Μπένγιαμιν: κριτική στην έννοια της προόδου και στροφή στην ουτοπία
2. Ιστορία και ουτοπία στη νεωτερικότητα
α) Κοινωνιοθεωρητικές και φιλοσοφικές θεματοποιήσεις του ουτοπικού φαινομένου
β) Από την ουτοπία στην ουχρονία: ο ουτοπικός σοσιαλισμός του 19ου αιώνα
Mαθησιακά Aποτελέσματα:
Με την ολοκλήρωση του μαθήματος, οι φοιτητές/τριες θα πρέπει είναι σε θέση να ανασυγκροτήσουν: α) τις κύριες αρθρώσεις της καντιανής φιλοσοφίας της ιστορίας· β) τη μαρξική εννοιολόγηση της κριτικής και της κρίσης· γ) τον τρόπο με τον οποίο τίθεται το ζήτημα της κρίσης και της ιστορικής μεταβολής στις ουτοπίες του 19ου αιώνα· δ) τον τρόπο με τον οποίο κοινωνιοθεωρητικές και φιλοσοφικές θεματοποιήσεις του ουτοπικού φαινομένου το αναδεικνύουν σε συστατικό παράγοντα της ιστορικής μεταβολής.
Γενικές Ικανότητες:
Προαγωγή της ελεύθερης, δημιουργικής και επαγωγικής σκέψης
Παραγωγή νέων ερευνητικών ιδεών
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία:
1. W. Benjamin, «Για την έννοια της ιστορίας», στο Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου, Είκοσι χρόνια, μτφρ. Γ. Φαράκλας, Α. Μπαλτάς, Νήσος, Αθήνα 2012
2. Ε. Bloch, The Principle of Hope, μτφρ. Ν. Plaice, St. Plaice, P. Knight, Basil Blackwell, Οξφόρδη 1986
3. Ε. Bloch, Φυσικό δίκαιο και ανθρώπινη αξιοπρέπεια, μτφρ. Θανάσης Γκιούρας, Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2015
4. Τ. Bottomore, M. Rubel (επιμ.), O Καρλ Μαρξ σε θέματα κοινωνιολογίας και κοινωνικής φιλοσοφίας, μτφρ. Ρ. Κούνδουρου, Ν. Παπαδάκη, Παπαζήσης, Αθήνα
5. Fr. Engels, Σοσιαλισμός ουτοπικός και επιστημονικός, μτφ. Δ. Κυρίλου, Χ. Μήνη, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2006
6. Ch. Fourier, Le nouveau monde industriel, Flammarion, Παρίσι 1973 (σε ηλεκτρονική μορφή στο Les classiques des sciences sociales)
7. Ch. Fourier, Théorie des quatre mouvements et des destinées générales, εισ.-επιμ. S. Debout-Oleszkiewicz, Les Presses du réel, Παρίσι 1998 (σε ηλεκτρονική μορφή στο Les classiques des sciences sociales)
8. Ch. Fourier, Ο νέος ερωτικός κόσμος, μτφ. Γ. Καυκιάς, Πολύτροπο, Αθήνα 2003
9. Ch. Fourier, Selections from his Works, J. Franklin (επιμ.), Cowan&Co., Perth, χχ.
10. Ι. Καντ, Ιδέα μιας γενικής ιστορίας με πρίσμα κοσμοπολιτικό, στο του ιδίου Δοκίμια, εισ.-μτφρ.-σχόλια Ε.Π. Παπανούτσος, Δωδώνη, Αθήνα, 1971
11. Ι. Καντ, «Απάντηση στο ερώτημα: Τί είναι διαφωτισμός;», στο Mendelssohn, Kant, Hamann et al., Τι είναι διαφωτισμός, μτφρ. Ν. Μ. Σκουτερόπουλος, Κριτική, Αθήνα 1987
12. Ι. Καντ, Η διένεξη των Σχολών, μτφρ.-εισ.-επιμ. Θ. Γκιούρας, Σαββάλας, Αθήνα, 2004
13. R. Koselleck, M. Richter, «Crisis», Journal of The History of Ideas, 67(2), Απρίλιος 2006, σ. 357 – 400.
14. K. Mannheim, Ιδεολογία και ουτοπία, μτφρ. Γ. Ανδρουλιδάκης, Γνώση, Αθήνα 1997
15. Κ. Marx, Κείμενα από τη δεκαετία του 1840. Μια ανθολογία, επιλ.-μτφρ. Θ. Γκιούρας, επιμ. Θ. Γκιούρας, Θ. Νουτσόπουλος, Εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2014
16. Κ. Marx, «Εισαγωγή» στην Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας του κράτους και του δικαίου, μτφρ. Μπ. Λυκούδης, Παπαζήσης, Αθήνα 1978
17. Κ. Marx, Fr. Engels, Η γερμανική ιδεολογία, τ. Ι, τ. ΙΙ, μτφρ. K. Φιλίνης, Γ. Κρητικός, Gutenberg, Αθήνα 1987
18. R. Owen, Μια νέα θεώρηση της κοινωνίας και άλλα κείμενα, Β. Δρουκόπουλος κ.ά, επιμ.-πρόλ.-επίμετρο Α. Μιχαλάκης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2007
19. R. Owen, Observations on the Effect of the Manufacturing System: With Hints for the Improvement of Those Parts of it Which are Most Injurious to Health and Morals, London, Edinburgh & Glasgow 1817.
20. R. Owen, «Report To the Committee of the Association for the Relief of the Manufacturing and Labouring Poor, referred to the Committee of the House of Commons on the Poor Laws», New State of Society, 2, 1817.
21. P. Ricoeur, Lectures on Ιdeology and Utopia, G.Η. Taylor (επιμ.), Columbia UP, Νέα Υόρκη 1986
22. H. Saint-Simon, La physiologie sociale. Oeuvres choisies, PUF, Παρίσι 1965
23. H. Saint-Simon, Ecrits politiques et économiques, J. Grange (επιμ.), Presses Pocket, Παρίσι 2005
Συναφή επιστημονικά περιοδικά:
- Cahiers Charles Fourier
- Journal of the History of Ideas
- Kant-Studien
- Kant Studies
- Philosophy and Social Criticism
- Utopian Studies
- Αξιολογικά
